در این فراز از سخن، امام × بعضى از اوصاف حق سبحانه و تعالى را به تفصیل زیر بیان مى‏دارد:
۱ـ خداوند بر اسرار و نهفته‏ها واقف است چنان که حق تعالى خود مى‏فرماید:
﴿یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَ جَهْرَکُمْ﴾^[۶۹]
۲ـ باطن امور و اشیا را مى‏داند. این معنى شبیه همان جمله اوّل است؛ زیرا آن که از باطن امور مطلّع باشد، بر اسرار واقف است. اصطلاحاً به کسى “خبیر” مى‏گویند که اخبار نهفته بر او پوشیده­نباشد هیچ اتّفاقى یا حادثه‏اى‏
به وقوع­نمى‏پیوندد جز این که او مى‏داند و خبر آن واقعه نزد او هست. چنین خبر دارنده‏اى به یقین همان آگاه به اسرار است که در جملۀ اوّل بدان اشاره شد، گر چه معنى عالم و دانا از معنى خبردارنده وسیع‏تر است و نسبت به آن اطلاق­دارد.^[۷۰]
خلاصۀ کلام این که چون خداوند، به ذات خود عالم و بر همه مخلوقات عالم است هر چند علم خداوند نسبت به درک ذات خود و اشیا و مخلوقات داراى مراتبى باشد.
۲.۱.۲.۲. قدرت گسترده
توانایى خدا، بسان علم وى، ازلى بوده و به حکم اینکه عین ذات اوست مانند علم حق، نامحدود است. قرآن بر گستردگى قدرت خداوند تأکید کرده و مى‏فرماید:
﴿وَ کاَنَ اللَّهُ عَلىَ‏ کلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ مُّقْتَدِرًا﴾^[۷۱]
و خداست که همواره بر هر چیزى تواناست.
در نهج­البلاغه قدرت الهى و عظمت آن مکرر بیان شده­است هم در ضمن خطبه­هایى که اوصاف جلال و جمال و نعوت کمالیه در آن مذکور است و هم در خطبه­ها و بیاناتى که از افعال الهى سخن فرموده­است و هم در مواردى که نعمت­هاى خدا را برشمرده و در ضمن مواعظ و نصایح و بیان عنایات الهى قدرت خدا را یاد کرده و عظمت آن را تذکر داده­است مصادیق و متعلقات و مظاهر قدرت حق را بطور تفصیل نشان داده­است و علاوه در خطبه­هایى هم مستقیماً و صریحاً صفت قدرت مذکور شده­است از جمله در خطبۀ اولى مى­فرماید:
«فَطَرَ الْخَلَائِقَ بِقُدْرَتِه»^[۷۲]
آفریدگان را با توانایی خود آفرید.
مقصود از گفتۀ امام × که فرموده­است خلایق را به قدرت خود آفرید، نسبت­دادن مخلوقات به قدرت خداوند مى‏باشد و چون لفظ فطر در حقیقت به معناى شکافته شدن اجسام است نسبت دادن فطر به خلق در این­جا استعاره است.^[۷۳]
قدرت، بدین معنی که او بر همه چیز توانایی دارد هستی بخشیدن، آفریدن، روزی دادن، میراندن و از بین بردن و توانایی بی­مانند او همه را به ­وجود آورده­است.
«لَهُ الْإِحَاطَهُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَالْغَلَبَهُ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ الْقُوَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ»^[۷۴]
به همه چیزاحاطه دارد و بر همه چیز چیره است، و بر همه چیز توانا است.
خداوند بر همه چیز احاطه دارد. احاطه­داشتن خداوند بر هر چیزى به معناى آگاه­بودن بر تمام کلیات و جزئیات اشیا مى‏باشد. در این که حق تعالى بر همه اشیا واقف و آگاه است تمام حکما و متکلمان اتفاق نظر دارند و نظر متکلّمان اسلامى در این­باره روشن است و نیازى به شرح فزون‏تر ندارد. امّا خلاصه سخن حکما در چگونگى علم خداوند به اشیا به این شرح است که او خود، به ذات خود عالم است، در این جاست که درک کننده و درک شونده و درک کردن در ذات واحد اتّحاد پیدا مى‏کنند و تعدّد این امور به لحاظ اعتبار عقلى است، یعنى عقل بشر این سه مفهوم درک کننده، درک شونده و ادراک” را از یکدیگر جدا مى‏سازد، ولى در مصداق و حقیقت یک چیز بیش نیستند.
غالب بودن و قوّت داشتن خداوند نسبت به همه چیز اشاره به قدرت کاملۀ ی خداوند بر تمام امور و ممکنات است. چون قوى و غالب بودن بیان­کنندۀ قدرت کامل و تمام مى‏باشد.
معنى غالب از قوى در توصیف قدرت مفهوم بیش­تر و زیادترى را بیان مى‏کند و با معنى قاهر که قبلاً شرح دادیم تقریباً یکى است. توضیح بیشتر کلام حضرت و دلیل غالب و قوى بودن حق تعالى نسبت به همه اشیا این است که خداوند مبدأ و منشأ تمام موجودات است و هر موجود و ممکنى نیازمند اوست.^[۷۵]
بدیهى است که خالق نسبت به مخلوق خود باید توانا و نیرومند باشد، و اگر چنین نبود، قدرت آفرینش نداشت.
۲.۱.۲.۳. حکمت الهی
یکى از صفات کمال خداوند، حکمت است، چنان­که حکیم از نام­هاى او است. مقصود از حکیم بودن خداوند این است که:
اولاً، افعال خداوند از نهایت اتقان و کمال برخوردار است.
ثانیاً، خداوند از انجام کارهاى ناروا و عبث منزه است.
گواه معنى نخست، نظام شگفت‏انگیز جهان آفرینش است که کاخ عظیم خلقت را به نحو احسن برافراشته است، چنان­که مى‏فرماید:
﴿صُنْعَ اللَّهِ الَّذِى أَتْقَنَ کلُ‏َّ شىَ‏ْءٍ إِنَّهُ خَبِیرُ بِمَا تَفْعَلُونَ﴾^[۷۶]
[این‏] صُنعِ خدایى است که هر چیزى را در کمال استوارى پدید آورده است. در حقیقت، او به آنچه انجام مى‏دهید آگاه است.^[۷۷]
گواه معنى دوم نیز این آیه است که مى‏فرماید:
﴿وَ مَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنهَُمَا بَاطِلًا﴾^[۷۸]
و آسمان و زمین و آنچه را که میان این دو است به باطل نیافریدیم‏^[۷۹]
گذشته از این، خداوند کمال مطلق است و فعل او نیز باید از کمال برخوردار بوده و از عبث و بیهودگى پیراسته­ باشد.
وقتی که همه ی اموردر زندگی به سوی آخرت جهت دار شود، همۀ استعدادهای نورانی انسان شکوفا می­ شود و در صراط مستقیم الهی می­گیرد و تمام تلاش خود را در راه کسب رضایت خدا قرار می­دهد که بالاترین آرمان­ها در نهج­البلاغه می­باشد.
بر اساس آموزه­های دینی، حرکت همۀ هستی به سوی خداوند متعال ـ کمال مطلق ـ است.
﴿لَّهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلىَ اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾^[۸۰]
فرمان­روایى [مطلق‏] آسمان­ها و زمین از آنِ اوست، و [جمله‏] کارها به سوى خدا بازگردانیده­مى‏شود. ^[۸۱]
مرجع و بازگشت همه چیز به­سوى اوست. در روز قیامت، یعنى به-راستى هر کس در دنیا مالک چیزى باشد ملکش فانى و زایل می­ شود، جز ذات مقدّس پروردگار سبحان که سلطنتش و ملکش ابدى است، چنان­چه چنین بوده پیش از آن­که خلقى را بیافریند.^[۸۲]
جهان­بینی توصیف شده در نهج­البلاغه توحیدی است، یعنی جهان “یک قطبی” و"تک محوری “است. جهان­بینی توحیدی یعنی جهان ماهیت “از اویی"یا “انا لله” و به “سوی اویی” یا “انا الیه راجعون” دارد. ^[۸۳]
بنابراین غایت همۀ موجودات به­سوی حضرت حق است. موجودی آگاه و باتدبیر آن­ها را به سمت غایتی خاص هدایت می­ کند. امیر مؤمنان علی × در اشاره به هدفمندیِ طرح عالم، فرمود:

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

«قَدَّرَ مَا خَلَقَ فَأَحْکَمَ تَقْدِیرَهُ وَ دَبَّرَهُ فَأَلْطَفَ تَدْبِیرَهُ وَ وَجَّهَهُ لِوِجْهَتِهِ فَلَمْ یَتَعَدَّ حُدُودَ مَنْزِلَتِهِ وَ لَمْ یَقْصُرْ دُونَ الِانْتِهَاءِ إِلَى غَایَتِهِ»^[۸۴]
آن­چه را آفرید حکیمانه اندازه نهاد و لطیف و دقیق به تدبیر آن پرداخت و آن را به سوی مقصد خویش به راه انداخت، به گونه ­ای که از حدود منزلتش فراتر نرود و از حرکت به سوی هدفش کوتاهی نورزد.^[۸۵]
در جملۀ «قدرّ ما خلق فأحکم تقدیره» امام علی × اشاره به این امر است که هر مصنوعى و مخلوقى در وجود برابر حکمت الهى اندازه‏گیرى دقیق شده­است؛ بدان­حد که اگر از مقدار معیّن فزونى گیرد و یا نقصان پیدا کند در مصلحت آن شیئى خللى پدید مى‏آید و منفعت مقرّر بر وجود آن دگرگون مى‏شود.
«و دبّره فألطف تدبیره»
هر شیئى را برابر ارزش و مصلحت وجودى‏اش بیافرید، و باظرافت و باریک­بینى خاصّى در همه ذاتیّات و اوصاف آن تصرّف کرد و بدون آن­که کسى جز خداوند بر آن آگاهى و اطّلاعى داشته باشد، تمام تغییرات لازم کلّى و جزئى را دربارۀ آن موجود به­انجام رساند.
تمام استعداد شی‏ء موجود را به وى افاضه کرد و براى هدفى که آن را آفریده­بود، آماده‏اش ساخت و چون سرنوشت معیّنى در لوح محفوظ برایش رقم خورده بود، از جایگاه معلومى که مقرّر بود بدان برسد تجاوز نکرد. یعنى نه از سر منزل معلوم و مقصود فراتر گام نهاد و نه در کمتر از آن حد توقّف کرد. چه اگر غیر از این انجام مى‏گرفت در علم خداوند دگرگونى بوجود مى‏آمد و این امر محالى است. ^[۸۶]
۲.۱.۳. ربوبیت
خداوند هستی را با هدف نیل به کمال آفریده­است و برای رسیدن به این هدف مطلوب اسباب هدایت را فراهم نموده و آنان را تربیت می­نمایند. تربیت باواسطۀ خداوند در قرآن کریم و در کلام معصومان: در قالب واژۀ «رب» و «ربوبیت» همواره مورد عنایت بوده ­است. از این رو می­توان­گفت، ربوبیت از مبانی مهم خداشناسی و دستیابی به آرمان­های الهی است که خداوند این نیروی درونی را در فطرت همۀ موجودات هستی و به­ طور ویژه در وجود انسان­ها به ودیعت نهاده­است.
«ربوبیت » یا «پروردگاری» از صفات کمال خداوندی است.ربوبیت، برگرفته از کلمه ربّ است که در لغت، مصدر بوده و به معنای تربیت می­باشد ولی استعمال رایج آن به معنای اسم فاعل یعنی تربیت­کننده می­باشد.^[۸۷] «ربّ» به‌معناى پروردگار و از اوصاف خداوند است. قرآن در آیات بسیارى از خدا به عنوان «ربّ‌« یاد کرده و این نشانگر عنایت خاص قرآن نسبت به مسألۀ «ربوبیت» است.
دراهمیت این امر می­توان­گفت بیش­ترین طرفداران شرک کسانى بودند که توحید در خالقیّت را پذیرفته ، ولى در مسئلۀ تدبیر جهان، موجودات دیگرى را همتاى خدا قرار داده، گرفتار شرک در ربوبیت بودند. براساس منطق اسلام، موحّد کسى است که علاوه بر اعتقاد به یگانگى آفریدگار هستى، به «ربوبیت» نیز معتقد باشد.
بر این اساس شئون مختلف ربوبیّت را مى‌توان به دو دسته کلى تقسیم کرد؛ ربوبیت تکوینی و ربوبیت تشریعی.
۱.۲.۳.۱.ربوبیت تکوینی
ربوبیت تکوینى یعنى، تدبیر و ادارۀ جهان آفرینش تنها در دست خدا بوده و مدبر، مربّى و نظام‌بخش هستى تنها ذات پاک اوست و در این جهت، هیچ موجودى بدون اذن و ارادۀ او نقشى در تدبیر جهان و استقلال در تأثیر ندارد.وهمه موجودات را در مسیر رسیدن به کمالات هدایت می­نماید. به تعبیری ربوبیّت تکوینى شامل اداره امور همه موجودات و تأمین نیازمندیهاى آن­ها و در یک کلمه «کارگردانى جهان» مى‌شود. ^[۸۸]
در قرآن کریم خداوند به داستان حضرت موسی اشاره دارد. زمانی که حضرت موسی و به اتفاق برادرش هارون از جانب پروردگار مأمور شدندکه جلوی طغیان فرعون رابگیرند ونگذارند که به دروغ مدعی مقام ربوبیت شود. وقتی در برابر فرعون قرار گرفتند،فرعون پرسید: شما که ربوبیت مرا پذیرا نیستید،پس ربّ شماکیست؟
﴿قَالَ فَمَن رَّبُّکُمَا یَامُوسىَ‏﴾
]فرعون‏[گفت: «اى موسى، پروردگار شما دو تن کیست؟»^[۸۹]
﴿قَالَ رَبُّنَا الَّذِى أَعْطَى‏ کلُ‏َّ شىَ‏ْءٍ خَلْقَهُ ثمُ‏َّ هَدَى‏﴾