در سال هیجدهم از سلطنت داریوش اول، مراکز دیوانی منطقه پهناور ممسنی به وسیله ی شخصی عالی رتبه به نام داما^[۱۲] (تعیین کننده ی مالیات) اداره می گردید که در گل نبشته های خزانه ی تخت جمشید از آن نام برده شده است.
در مراکز دیوانی ممسنی، مالیات های نقاط که عبارت بودند از: گندم، جو، شراب، آب جو، گاو، گوسفند، ماکیان، میوه، حبوبات، عسل و روغن، به وسیله ی تحصیل داران داما جمع آوری و در مراکز دیوانی ممسنی انبار و در موقع لزوم به نقاط خارج از مرزهای ممسنی برده می شدند. در حقیقت می توان گفت: منطقه ی ممسنی یکی از مراکز مهم انبار آذوقه در زمان هخامنشیان به شمار می رفت.
در میان لوح های گل نبشته بارو و خزانه ی تخت جمشید از شخص مهم دیگری به نام ایوشینا^[۱۳] نام برده شده است.
در میان ۵۷۸ نقش مهرها و گل نبشته ی خزانه تخت جمشید، مهرهایی که با پسامد کمتر که محدوده ی کوچکتری را شامل می شدند و به شماره های ۱۵ و ۴۳ قید گردیده اند، در بر گیرنده ی ناحیه ای بوده است که امروزه به دهستان فهلیان اطلاق می گردد. بر طبق منابع تحقیق، فارس در دوران سلطنت داریوش اول به چهار منطقه ی بزرگ و چندین بخش کوچک پیوسته به منطقه ی بزرگ تشکیل می گردید که سرزمین ممسنی در ناحیه ی ۳ و در نقش مهرهای نبشته شده ۴ و ۲ خزانه ی تخت جمشید از آن نام برده شده است(همان منبع: ۶۷).
شهرها و مراکز دیوانی ممسنی در دوران هخامنشیان به شرح زیر است:
۴- ۳- ۸- ۱- پارمادان^[۱۴]
محل فعلی این شهر احتمالاً یا پارسگون و یا سرناباد و یا کلگه شیراز جاوید ممسنی می باشد.
۴- ۳- ۸- ۲-پیردت کش^[۱۵]
محل فعلی این شهر احتمال دارد یا صحرای بربید و یا باغ نار جاوید مشرف به روستای شکرو و قلعه ملاسوسن که قلعه ی قدیمی می باشد، بوده باشد، زیرا یک شاخه از جاده ی پاسارگاد به شوش از این نقاط می گذشته است، اسکندر مقدونی از راه پل مورد و گچ دروازه خود را به تخت جمشید رسانید و در همین محدوده جدال سختی بین آریو برزن سردار دلیر و شجاع هخامنشی و اسکندر به وقوع پیوست(همان منبع: ۷۳).
۴- ۳- ۸- ۳- هیدلی^[۱۶]
در نوشته های آشوری به صورت Hidalu آمده است، محل این شهر باید در پای قلعه سفید یا بهلو و یا دشت رزم فعلی بوده باشد. طبق منابع تحقیق، نقاط فوق را مناسب با شهر تاریخی هیدالی دانسته اند. آن چه مسلم است در محدوده ی دشت رزم و مورکی و بهلو واقع در منطقه ی جاوید نشانی از آثار تمدن از یک گذشته ی بعید در خور توجه است(همان منبع: ۷۳)
۴- ۳- ۸- ۴- یوم پارانوش^[۱۷]
محل این شهر در محدوده ی (دالان یا دالون) جاوید و قصر ضحاک نوبندگان و باظاهری و یا شهر اضمحلال شده نوبندگان که شهری قدیمی و پیش از اشکانیان بوده می باشد. احتمال دارد که دالان فعلی جاوید ممسنی، دومین دربند پرشیا (پارس – پارسه) بعد از یخه ی سنگر رستم یک بوده باشد. در این محل (یخه سنگر)پروفسور ارنست هرتسفلد، دیواره ی عظیمی که تنگه ی یخه ی سنگر را مسدود می کرد، کشف نموده و آن را مربوط به دوران هخامنشی دانست(همان منبع: ۷۴).
۴- ۳- ۸- ۵- لیدوما^[۱۸]
لیدومانامیکیازشهرهاییاستکهدرنوشتههایهخامنشیازآننامبردهشدهاستودرراهشاهیبین تختجمشید وشوشقرارداشتهاست. درگل‌نوشته‌هایتختجمشیداز۲۶شهرمیانتختجمشیدتاشوشنامبردهشدهاست. براساسکاوشهایباستانشناسیکهدرسال۱۳۸۵توسطیکگروهباستانشناسیبهسرپرستیعلیرضاعسگریازایرانوپروفسوردانیلپاتسازدانشگاهسیدنیانجامشدمحلشهرلیدومادرمنطقه‌ی فهلیانفارسدرشهرستاننورآبادممسنیدرمجاورتروستایجنجان،درزیرتپهایکهدرگفتارمحلیازآنبهقلعهکلییادمیکنند،کشفشد. اینبناازنظرابعادساختمانیچهارمینبنایبزرگهخامنشیپسازبناهای شوش،پاسارگادوتختجمشید (پارسه) است. اینشهرکهدرکتیبههایتختجمشید (پارسه) باعنوانلیدوماازآننامبردهشدهیکیازبناهایمهمحکومتیزمانهخامنشیانبهشمارمیرود.درلیدومابقایاییککاخکوچکهخامنشییافتشدهکهکاخجنجاننامگرفتهاست.
درمنابعنوشتاریدوره‌ هخامنشی،بهوجودجشن‌هایبسیاروبرگزاریآن‌هادرمکان‌هایمختلفاشارهشدهووجودچنینمکان‌هاییدرفارسدرگل‌نوشته‌هایتختجمشیدتاییدشدهاست؛مانندآنچههالوکدرباره‌ گوبریاس،ازسرشناسانیکهداریوشرادررسیدنبهقدرتیاریکرد،کهجیره‌ غذاییخودرادردومکانبسیتمهولیدومادریافتمی‌کرد،مطرحکردهاست.
وجودظرف‌هایارزشمندسنگیدراینمحوطهکهبابهترینظرف‌هایخزانه‌یتختجمشیدبرابریمی‌کنند. به‌نظرباستان‌شناسانیمانندپروفسورارنستامیلهرتسفلدازدانشگاهشیکاگوواشتاین،اینمحوطهیکیازپایگاه‌های راهشاهی درمسیرتختجمشیدبهشوشبودهاست. بااینحال،باتوجهبهشواهدباستان‌شناسیبه‌دستآمدهازاینمحوطهبه‌نظرمی‌رسد،اینمکان،محلنگهدارییامرکزتوزیعموادغذاییدرمناطقاطرافبودهاستکهنمایندگانپادشاهوناظرانبرتوزیعمحصولاتدراینمکانازظرف‌هایارزشمندوظریفاستفادهمی‌کردندودخلوخرجبخشیازموادمورداستفادهازیکیازهمینطرقتامین،ثبتوضبطمی‌شدهاست(http://www.mangoodarzblogfa.com).
۴- ۳- ۸- ۶- هونار^[۱۹]
بنا به استناد لوح های گل نبشته بارو و خزانه ی تخت جمشید، چندین آبادی بزرگ و کوچک در جوار شهر لیدوما (سروان) بوده که یکی از مهمترین این آبادی ها (هونار) است که در متن لوح های خزانه تخت جمشید ثبت شده است. به احتمال قوی این شهر اضمحلال یافته یا پس کلاتون و کردر و آب نارو و دلی باقر خانی مناطقی در چند کیلومتری جنوب فهلیان بوده و یا نقطه ای به نام اوناری یا اولاری که در دره ای پر آب و در چند کیلومتری جنوب منطقه ی جونگان از توابع بکش قرار دارد، باشد. در این مناطق اثرهایی از پی های واحدهای مسکونی در دامنه ی کوه های این محدوده قابل لمس و روئیت هستند.
۴- ۳- ۸- ۷- هوهنوری^[۲۰]
محل این شهر نزدیک به تل اسپید به نام چهار بازار معروف است. این شهر یکی از شهرهای مهم سرزمین انزان و سپس عیلام بوده که قدمت تاریخی آن به ۱۴۰۰ سال پیش از میلاد می رسد. این شهر به وسیله ی آشور بنی پال منهدم گردید و احتمالاً در عصر هخامنشیان دوباره ساخته و پرداخته گردید و رونق قبلی خود را باز یافت.
شهر چهار بازار به وسیله ی دکتر ارنست هرتسفلد آلمانی کاوش علمی گردید و تاریخ قدمت آن بین سنوات ۱۲۰۰ تا ۲۴۰۰ پیش از میلاد برآورد گردید. هرتسفلد آجرهایی که حاوی نوشته های عیلامی بودند و همچنین کتیبه ی پادشاه عیلامی (شتروک نهونته) را از ویرانه های این شهر خارج ساخت که هم اکنون این اثرها زینت بخش موزه ی ایران باستان تهران می باشند.
۴- ۳- ۸- ۸-یوناری^[۲۱]
لویی واندنبرگ بلژیکی از این شهر یاد کرده است، محل این شهر در کرم آبادو منصورآباد (و یا سراب سیاه دهنو) در بخش رستم دو می باشد. در این مکان ها اثری از ادوار گذشته به جا مانده است که همه باز گو کننده ی تمدن هایی بوده که در این نقاط استمرار داشتتند.
شهر سراب سیاه یا سرآسیاب تبدیل به باتلاق گشته و در زیر آب فرو رفته است. در این مکان گه گاه ظروف مسی و سفالی از عمق آب بیرون می آید(همان منبع: ۷۴).
۴- ۳- ۸- ۹-کوررا^[۲۲]
محل این شهر یا شهرک مهرنجان فعلی و یا جویجان (جگون) و یا کیرا (کوررا) و یا منطقه ی عالی شاهی و یا چنار دستور می باشد. این نقاط همه متعلق به جاویدلله بوده و از قدیم یک شاخه راه استخر به شوش از این نقاط می گذشته است. به استناد مهرهای گل نبشته ی خزانه ی تخت جمشید، در سال نوزدهم از سلطنت داریوش اول، هنگامی که داریوش از مناطق نام برده می گذشت مردم ناحیه ی کورای جاوید، به پاس احترام داریوش اول گاوی را برای خوراک او سر بریدند. بر اساس متن PF 639 … کتاب جرج کامرون و ریچارد هلک آمده است:

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

(… در سال نوزدهم برای داریوش بزرگ، به احتمال بسیار زیاد به هنگام سفر، در هشت شهر، هشت گاو برای مصرف سر بریده شده اند، از این هشت شهر، شهر دوم Kurra است(همان منبع: ۷۲).
۴- ۳- ۸- ۱۰- هیشیما ^[۲۳]
محل این شهر و مرکز دیوانی آن شهر مخروبه ده کهنه فهلیان می باشد که به صورت اطلال در جنوب روستای کنونی فهلیان قرار دارد. استودانی به سبک استودان های هخامنشی در غرب این کهنه شهر بر صفحه ی شمالی کوه تپ تپو حجاری و تعبیه گردیده است.
۴- ۳- ۸- ۱۱- سورکوتور^[۲۴]
این شهر یا شهر گچگران است که چند پایه ستون منقوش به سبک پایه ی ستون های تخت جمشید در آن قرار دارد و یا منطقه ی گز باغ عالیوند و تل مشکی و شترکشی تل مشکی عالیوند می باشد. مشرف به تل کاخداداد گچگران رد یک جدول سنگ و ساروجی در بستر رودخانه ی دروغ زن (کتی) بیرون آمده که این جدول به تل کاخداداد که محل کاخ بین راهی هخامنشیان می باشد، منتهی می گردد(همان منبع: ۷۱ و ۷۴).
۴- ۳- ۸- ۱۲- نوپیش تاش^[۲۵]
این شهر واقع در تنگ خاص جاوید می باشد و احتمال دارد محل آن یا در دهنو بهمن و یا گوسنگان فعلی بوده باشد. بر اساس گزارش مورخان قرن چهارم و پنجم هجری قمری(مقدسی و ابن حوقل و ابن بلخی)یک شاخه راه شاهی استخر – شوش به نوبندگان از تنگ خاص جاوید و گوسنگان و دره مارو دشت رزم فعلی می گذشته است.
۴- ۳- ۸- ۱۳- هیدالی^[۲۶]
مکان این شهر طبق منابع تحقیق باید آن سوی تنگ خاص یعنی در منطقه ی راشک فعلی جاوید باشد. در این ناحیه آثاری از ارامنه ی قدیم در محدوده ی روستای فعلی راشک موجود است که احتمال دارد همان شهر هیدالی مکتوب در لوح های گل نبشته خزانه تخت جمشید بوده باشد(همان منبع: ۷۱).
۴- ۳- ۸- ۱۴- پیرشک^[۲۷]
اگر آن تعداد از لوح های گل نبشته خزانه ی تخت جمشید که اسامی بعضی از شهرها و منزل گاه ها و مراکز دیوانی سرزمین ممسنی را در خود مضبوط دارند محقق بدانیم، پیرشک (پرشکفت) جزوه چهارده شهر و منزل گاه ممسنی بوده که در دوران هخامنشیان در همین مکان فعلی خود مستقر بوده است.
به ظن غالب چوب هایی که در ساختمان سازی تخت جمشید به کار می رفت، تعداد قابل ملاحظه ای از این چوب ها از درختان رشید چنار و سپید دار دره خوش آب و هوای پرشکفت تأمین می گردید(همان منبع).
۴- ۳- ۹- خرف خانه ها
خرف خانه ها، غارهای باستانی بی در وپیکری بودند که در ازمنه ی قدیم پیرمردان و پیرزنان از کار افتاده و فرتوت که عقل خود را از دست می دادند، به آن جا برده می شدند تا با مرگ تدریجی بمیرند. پیرمردان و پیرزنان کهن سال که نای حرکت کردن از آنان سلب می گشت، سربار خانواده محسوب بودند و نگهداری و نگه داشتن آن ها در بین خانواده و قبیله دشوار بود. بر همین اصل یا آن ها را می کشتند و یا آن ها را به چنین دخمه های هولناکی می بردند تا جان بسپارند. از جمله اقوامی که قبل از این که پیرمردان و پیرزنان آن ها به مرگ طبیعی بمیرند، آن ها را می کشتند، اقوام سکاها و ماساگت ها بودند.
در منطقه ی ممسنی به غارهایی که پیران کهن سال و از کار افتاده را در آن جای می دادند تا با مرگ تدریجی بمیرند، (خرف خونه) یا خرف خانه می گویند. در اقصی نقاط شهرستان ممسنی در محدوده ی هر ناحیه که استقرار وجود داشت، خرف خانه هایی هم موجود بودند که از جمله ی این خرف خانه ها می توان از خرف خانه ی فهلیان، خرف خانه ی رستم، خرف خانه ی پرشکفت و غیره … را نام برد(حبیبی فهلیانی،۱۳۸۴: ۲۸۳).
۴- ۳- ۱۰- کاریزهای باستانی (قنات)
کمبود بارش و تقسیم نامساوی و نامتعادل منابع آبیاری در منطقه ی ممسنی، موجب گشت که ساکنان این سرزمین از عهد باستان تا حال به آبیاری مصنوعی متوسل گردند. بر همین پایه از دوران های پیش از میلاد شیوه ی آبیاری بوستان ها و مزارع در نقاط مختلف ممسنی که عاری از رودخانه بودند، به طرق مختلف آبیاری می گردیدند. یکی از این شیوه ها، شیوه ی مصنوعی آبیاری در سرزمین پهناور ممسنی، سیستم آبیاری به وسیله ی کاریز و قنات بوده که هم اکنون این نوع سیستم آبیاری هنوز در جای جای ممسنی پا بر جاست. کاریزها چاه های متوالی و پشت سر همی هستند که از نقطه ای بعید شروع و کیلومترها ادامه می یابند تا در نقطه ای مسطح آب های تحت الارضی به سطح زمین کشانده شوند. این دالان ها و تونل های زیر زمینی مانند زنجیر به هم متصل هستند. عمق چاه مادر کاریزها در نقطه ی اولیه ی خود گاهی به پنجاه متر هم تجاوز می کند. کاریزهایی که از عهد باستان در سرزمین ممسنی به جا مانده اند، بسیار هستند، تعدادی از آن ها به شرح زیر می باشند:
۱- کاریزهای فهلیان در جنوب شرقی روستای کنونی فهلیان.
۲- کاریزهای تنگسی در معبر تنگسی واقع در بخش رستم دو، در جنوب روستای نوگک.
۳- کاریزهای فعال حسین کوتاه و تل مشکی واقع در منطقه ی بسیط عالیوند بکش.
۴- کاریزهای مال محمود، در شرق روستای مال محمود.
۵- قنات منطقه ی نارنجون در جنوب منطقه ی زیردو.
۶- کاریزهای دم قنات، غرب روستای کلگه واقع در منطقه ی بکش.
۷- کاریزهای تل ریزی در شرق شهر نورآباد.
۸- کاریزهای مخروبه ی شهر اطلال سروان.
۹- کاریزهای شهر تل نار در شمال روستای چاه چنار جاوید.
۱۰- کاریزهای زوال در شمال روستای بابامیدان.