بند اول: مکانیسم های مشارکتی

 

بودجه بندی مشارکتی، به ویژه در آمریکای لاتین به عنوان یک مکانیسم برای تشویق مشارکت مدنی در تصمیم سازی و برنامه ریزی شهری، برنامه موفقی بوده است. اختصاص سهمی از بودجه شهری برای پروژه های انتخابی ساکنان، آن ها را قادر می ساخت که در تغییرات و تصمیمات محله مشارکت کنند. شهر دیادما جزءشهرهایی بود که از این شیوه برای تعامل ساکنین، به صورت مؤثری استفاده کرد. علاوه بر این، این روش جوانان را قادر می ساخت که نمایندگانی برای هر منطقه یا بخش برگزینند تا در راستای کیفیت استفاده از بودجه، تصمیم گیری کنند.^[۲۱]

 

بند دوم: ارزیابی های مشارکتی

 

استفاده ازارزیابی ها یا ممیزی های مشارکتی گروه ها و سازمان های اجتماعی مکانیسم دیگری است که به ‌گروه‌های اجتماعی قدرت داده و آن ها را تشویق می‌کند که با مقامات محلی تعامل داشته باشند. به عنوان مثال، ارزیابی امنیت زنان، به ویژه توسط سازمان های زنان انجام شد تا تغییراتی را در امنیت محلات و مکان های عمومی ایجاد نماید. در آمریکای لاتین، شهرهایی مانند روزاریو در آرژانتین، بوگوتا و ساندیاگو، ارزیابی مشارکتی امنیت زنان توسط زنان ساکن محله انجام شد تا توصیه هایی را در راستای بهبود وضعیت مناطقی که زنان در آن ها احساس نا امنی می‌کنند ارائه کنند. این برنامه به بهبود وضعیت روشنایی، تأسیس فضاهای بازی برای اطفال و بهبود وضعیت مکان های عمومی که زنان قبلاً تمایل به استفاده از آن ها نداشتند،^[۲۲] منتهی شد. ارزیابی امنیت زنان توسط برنامه اسکان سازمان ملل، در اجرای برنامه های شهرهای امن تر در آفریقا، و مناطق دیگر مورد استفاده قرار گرفت. به عنوان نمونه در هندوستان سازمان های زنان، نتایج ارزیابی های امنیتی خود را برای تعامل با مقامات محلی در بمبئی و دهلی استفاده کردند تا تغییراتی در ایستگاه های حمل و نقل عمومی، آموزش رانندگان تاکسی و اتوبوس ایجاد نموده و به افزایش آگاهی در زمینه خشونت علیه زنان کمک نمایند.^[۲۳] رویکردهای مشابهی در ارتباط با گروه هایی از اطفال و جوانان نیز به کار بسته شد. آنچه گفته شد نمونه هایی ازاقدام از پایین به بالا بود که توسط سازمان های غیر دولتی آغاز شد. آن گونه که در بخش بعدی مطرح می شود دولت ها نیز می‌توانند فعالیت های چنین گروه هایی را تسهیل نمایند.

 

گفتار سوم: نقش سازمان‌های غیر دولتی

 

به دلایل متعدد، سازمان های غیر دولتی، منبع عمده دولت های ملی و محلی در گسترش راهبردهای پیشگیری محسوب می شود. این سازمان ها که متخصصین ویژه در حوزه های خاص دارند (مانند، اصول اخلاقی پلیس، کودکان خیابانی، خدمات توانبخشی)، به عنوان حامیان و تدمین کنندگان خدمات شهروندان در محل فعالیت دارند، (مانند پناهگاه های بانوان یا خدمات مشاوره حقوقی) و به خاطر جایگاه غیردولتی که دارند بیشتر مورد حمایت ‌گروه‌های محلی قرار می گیرند.

 

 

سازمان های غیر دولتی اغلب انعطاف پذیر و قابل تغییرند و در صورت وجود منابع این امکان برای آن ها فراهم است که برنامه های جدید و پروژه های آزمایشی را سریع آغاز کنند. علاوه بر این آن ها می‌توانند برای اجرای سیاست های جدید دولت، از طریق ایجاد نهادهای لازم کمک کنند. این سازمان ها معمولاً با ‌گروه‌های مختلف، از جمله اعضای مهم جامعه، بزه دیدگان و متخصصین، مقامات و خبرنگاران رسانه ها که در موضوعات خاص کار می‌کنند، تماس برقرار می‌کنند.

 

سازمان های غیر دولتی به صورت روزافزنی از رویکردهای ابتکاری در تعامل با شرکا، ‌در مورد امنیت عمومی و مسائل امنیتی استفاده می‌کنند. این سازمان ها عبارتند از: وایواریو، سوداپاز و انجمن امنیت عمومی در برزیل، جاگوری در هندوستان، کلین در نیجریه، پژواک صدا در اوگاندو، که همگی آن ها با مشارکت دولت های محلی، ملی و مناطق شهری، دانشگاه ها، پلیس و جامعه مدنی کار می‌کنند. جزئیات بیشتر ‌در مورد نحوه فعالیت این سازمان ها در ادامه ارائه می شود:

 

• انجمن برزیل برای امنیت عمومی یک سازمان غیردولتی است که با تمام سطوح دولت همکاری می‌کند. این سازمان در سال ۲۰۰۶، ابتدا به منظور گفتگو میان پلیس و شهروندان در موضوعات ایمنی و امنیت تأسیس شد. این سازمان کنفرانس های سالانه ای را میزبانی کرد که محلی برای سیاست گذاران حکومت، پلیس، مجریان و سازمان های غیردولتی گردید تا به تبادل نظر پرداخته و ‌در مورد اقدامات خوبانجام گرفته بحث کنند. این سازمان اطلاعات آماری سالانه، ‌در مورد خشونت در شهرهای برزیل را منتشر کرده و کارگاه هایی را برای گردآوردن شهرداری ها و تبادل اطلاعات آن ها ‌در مورد پیشگیری برگزار می‌کند.^[۲۴]

 

• کلین سازمانی غیردولتی است که در شهر لاگوس نیجریه قرار دارد و با همکاری دولت و جامعه مدنی در زمینه بهبود ایمنی و امنیت عمومی، و در دسترسی به عدالت کار می‌کند. این سازمان که در سال ۱۹۹۸ تأسیس شد، به عنوان مرکز اطلاعات و منابع فعالیت کرده و اجرای پژوهش، سازماندهی سمینارها، برگزاری راهپیمایی ها، تبادل و انتشار گزارشات را در موضوعاتی مانند رفتار مناسب در پیشگیری از جرایم جوانان، اقدامات پلیسی، اخلاق پلیسی، رویکرد پلیسی، شهروندی، ‌پاسخ‌گویی‌ و حکومت بر عهده دارد.^[۲۵]

 

نمونه هایی از نهادهای جامعه مدنی که با دولت ها در زمینه توسعه برنامه های مرتبط با جوانان در معرض خطر (یا) اجرای برنامه های بازپروری اجتماعی فعالیت می‌کنند عبارتند از: ائتلاف آمریکای مرکزی برای پیشگیری از خشونت جوانان^[۲۶] و انستیتوی ملی پیشگیری از جرم و برنامه بازپروری در کومیای آفریقای جنوبی. جزئیات بیشتر مربوط به فعالیت این سازمان ها بدین شرح است:

 

• سازمان ائتلاف آمریکای مرکزی، برای پیشگیری از خشونت جوانان، حدود ۱۶ سازمان غیردولتی را گردآورده است. آن ها خلاصه ای از بهترین اقدامات لازم را برای پیشگیری و اصلاح جوانان درگیر در خشونت، در منطقه ارائه کردند.

 

• در السالوادر مجموعه ای از پروژه های پیشگیری از باندهای بزهکاری جوانان توسط شورای ملی امنیت عمومی با شمارکت جامعه مدنی اجرا شد. این پروژه ها عبارت بودند از: مدرسه مکان اصلاح برای سنین ۱۲ تا ۲۵ سال، پروژه پاک کردن خالکوبی ها و برنامه های اصلاح در داخل زندان.

 

راثبلوم، سولومون و موراکامی (۱۹۸۶؛ نقل در شیرزادی، ۱۳۸۹) دریافتند که وقت­گیر بودن تکلیف به طور معنادار با عملکرد دانش ­آموزان رابطه دارد و منجر به تعلل­ورزی شده و در نتیجه آشفتگی هیجانی و استرس را بالا می­برد.

 

۳-۹-۱-۲ پژوهش­های انجام شده در رابطه با پیامدهای تعلل­ورزی

 

پژوهش­های متعددی در زمینه­ پیامدهای تعلل­ورزی انجام شده که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می­ شود.

 

مهرابی­زاده هنرمند، علامه و شهنی ییلاق (۱۳۸۶) در پژوهشی ارتباط عملکرد تحصیلی، اضطراب اجتماعی، کمال­گرایی و تعلل­ورزی را بررسی کرده و نشان دادند که بین متغیرهای مورد بررسی آن ها با عملکرد تحصیلی رابطه­ منفی و با اضطراب امتحان رابطه­ مثبت وجود دارد. بسویک، راثبلوم و مان (۱۹۸۶؛ نقل در عوضیان، بدری، سرندی و قاسمی، ۱۳۹۰) تعلل­ورزی تحصیلی را یک عامل ناتوان­کننده که ارتباط زیادی با دستاوردهای اندک تحصیلی، اضطراب و عزت نفس اندک دارد، دانسته ­اند. مون و ایلینگ­ورث (۲۰۰۵؛ نقل در پدرو، مارتا، جوس، نونز، پاولا و آنتونیو، ۲۰۰۹) معتقدند که تعلل­ورزی بر پیشرفت تحصیلی و کیفیت زندگی مؤثر است. به طور کلی تعلل­ورزی هرچند ممکن است در کوتاه­مدت برای فرد خوشایند باشد، ولی در بلندمدت با پیامدهای منفی مانند نمرات پایین­تر و معدل کمتر نسبت به قبل، اضطراب اجتماعی و اضطراب امتحان بیشتر، افسردگی و بیماری همراه است.

ایفرت و فراری (۱۹۸۹؛ نقل در عوضیان، بدری، سرندی و قاسمی، ۱۳۹۰) نشان دادند که تعلل­ورزان دچار فقدان خودتأثیری، عزت نفس، خودآگاهی و به طور بالایی انتقادکننده از خود هستند. کرمی (۱۳۸۸) نیز در پژوهشی که بر روی دانشجویان انجام داد نشان داد که ۶۱ درصد از آن ها تمایل بالایی به تعلل­ورزی دارند و این تعلل­ورزی رابطه­ معناداری با اضطراب و افسردگی دارد.

 

فوسچیا و سیویز^[۳۸] (۲۰۰۶) نیز معتقدند که تعلل­ورزی با سبک زندگی نابهنجار مرتبط است، تأثیرات اجتماعی و شخصی بر جای می­ گذارد و احساس عدم شایستگی فردی را تقویت می­ کند. همچنین افزایش واکنش­های استرس ناشی از احساسات منفی، از دست دادن کنترل بر زندگی و بروز اختلال در سلامت جسمی و روحی از دیگر پیامدهای تعلل­ورزی هستند. همچنین تعلل­ورزی با استرس بالا، مشکلات مربوط به سلامتی و بهزیستی روانی مرتبط است.

 

نتایج پژوهش کانتر (۲۰۰۸، نقل در ابوالقاسمی، نظری، زاهد و نریمانی، ۱۳۹۱) نیز نشان داد که تعلل­ورزی با اعتماد به­نفس تحصیلی، عملکرد تحصیلی و رضایت از معدل به صورت منفی مرتبط است. کلاسن، کراچانک و راجانی (۲۰۰۸) نیز در پژوهشی دریافتند که تعلل­ورزی بر عملکرد تحصیلی، خودتنظیمی، خودارزشمندی تحصیلی و عزت نفس تأثیر منفی معناداری دارد. پوپولا^[۳۹] (۲۰۰۵؛ نقل در شیرزادی، ۱۳۸۹) نیز در پژوهش خود با عنوان بررسی رفتارهای تعلل­ورزانه و عملکرد تحصیلی دانشجویان، تعلل­ورزان را به دو دسته تقسیم کرده و ‌به این نتیجه رسیده است که تعلل­ورزی با عملکرد تحصیلی رابطه­ معکوس دارد و کسانی که تعلل­ورزی بیشتری دارند از نظر عملکرد تحصیلی پایین­تر از کسانی هستند که تعلل­ورزی کمتری دارند.

 

۲-۲ جوّ کلاس

 

شناخت عوامل مؤثر بر یادگیری، جهت ارتقاء سطح عملکرد و پیشرفت تحصیلی دانش ­آموزان، یک هدف اساسی در اغلب پژوهش­های تربیتی بوده که به دنبال آن، الگوهای مختلفی از یادگیری مدرسه ارائه شده است. نقش ادراک دانش ­آموزان و معلمان از محیط یادگیری کلاسی در تأثیر آن بر پیامدهای شناختی و عاطفی در بسیاری از مطالعات مربوط به محیط یادگیری کلاسی بررسی شده است و رابطه­ای نیرومند بین پیامدهای اکتسابی دانش ­آموز و ادراک او از محیط یادگیری به وسیله­ بسیاری از پژوهشگران نشان داده شده است (دنبروک، بریکمنز و وبلز، ۲۰۰۴؛ نقل در چالمه و لطیفیان، ۱۳۹۱). در مطالعات اولیه در خصوص جوّ یادگیری کلاسی، جنس، موضوع مورد تدریس، نوع مدرسه، موقعیت مکانی (شهر یا روستا) و تفاوت­های وابسته به قومیت و نژاد مورد بررسی قرار می­گرفتند؛ اما امروزه بیشتر بر نحوه­ تعاملات و جوّ اجتماعی و روانشناختی حاکم بر کلاس درس تأکید می­ شود (چالمه و لطیفیان، ۱۳۹۱).

 

کلاس درس مانند یک گروه اجتماعی، جای گردهم­آیی افراد گوناگون است که می ­توانند پایگاه ­های گوناگون اجتماعی داشته و در فرهنگ، منش، هویت، شرایط و جایگاه اجتماعی و بسیاری از عوامل دیگر با هم متفاوت باشند (حسینی و لطیفیان، ۱۳۸۵). حضور و تعامل دانش ­آموزان با همسالانشان، در این محیط باعث می­ شود که استعدادها و یا مشکلات و ضعف­های آن ها آشکار شود، و همچنین کاهش یا افزایش یابد (خواجه و ‌حسین چاری، ۱۳۹۰). تفاوت­های بین فردی در میان دانش ­آموزان از یک­سو، و ضرورت دادوستد و پیوندهای بین فردی از سوی دیگر، فضاهای متفاوتی در کلاس­های درسی پدید ‌می‌آورد. تأکید بر شناخت فضاهای چیره بر کلاس، و توجه به شرایط و انگیزش­های تأثیرگذار در کلاس، به ساخت و گسترش مفهوم جوّ کلاس انجامیده است (حسینی و لطیفیان، ۱۳۸۵).

 

مطالعه­ ادراک از جوّ کلاس بر این فرض استوار است که ادراک دانش ­آموز از محیط با ویژگی­های زمینه­ای و شخصی او پیوند دارد و این امر به نوبه­ خود بر روشی که وی درباره دنیای اجتماعی خود می­اندیشد و نیز رویکردش نسبت به محیط اطرافش، تأثیر می­ گذارد. بر این اساس، ادراک دانش ­آموزان از محیط یادگیری بر شرکت آن ها در فعالیت­های کلاسی و نیز برقراری روابط با همسالانشان تأثیر می­ گذارد (پاتریک، ریان و کاپلان، ۲۰۰۷؛ نقل در ‌نیک‌دل، کدیور، فرزاد و کریمی، ۱۳۸۹).

 

۱-۲-۲ تعریف جوّ کلاس

 

‌حسین چاری و خیر (۱۳۸۲) نحوه­ تعامل اعضای کلاس با یکدیگر را تا حد زیادی متأثر از جوّی می­دانند که بر کلاس حاکم است. کنث و توبین (۲۰۰۲؛ نقل در روحانی و ماهر، ۱۳۸۶) اظهار داشتند که جوّ کلاس، محیط و موقعیتی است که توسط مدرسه، معلمان، همکلاسی­ها و سایر عوامل مدرسه خلق می­ شود. آنان عقیده دارند کلاسی که از لحاظ فیزیکی، عاطفی، هیجانی، احساسی و تحصیلی به هر دلیل نامطبوع و نامساعد باشد، دارای جوّی منفی است و این شرایط بر رشد شناختی، اجتماعی و عاطفی دانش ­آموزان آثار زیان­باری می­ گذارد.

 

مینهارد، بریکلمنز، دن­بروک و ویوبلز (۲۰۱۰؛ نقل در خواجه و ‌حسین چاری، ۱۳۹۰) ادراکات دانش ­آموزان از همسالان و نوع روابط موجود در یک کلاس را به عنوان جنبه­­ی اجتماعی محیط کلاس در نظر ‌گرفته‌اند و آن را جوّ اجتماعی تعریف کرده ­اند که به کیفیت روابط در کلاس اطلاق می­ شود. ‌بر اساس تعریف دانکین و بیدل (۱۹۷۴؛ نقل در ابراهیمی، پاکدامن و سپهری، ۱۳۹۰) نیز جوّ کلاس به فضای کلاس درس، یعنی خصوصیات اجتماعی، روانشناختی و هیجانی آن اطلاق می­ شود.

 

۲-۲-۲ اهمیت جوّ کلاس

 

نکاتی که از این حدیث می توان دریافت این است که اولا:دختری که پدرش وی را در سن صغر ازدواج می‌دهد به سن بلوغ برسد اختیار نقض عقد سابق را نداردثانیا:دختر باکره بالغ نمی تواند مستقلا ازدواج کند.آنچه که از این حدیث می توان برای دخترهای بالغ در نظر گرفت آن است که پدر وجد پدری اختیار کامل وتام دارد ودختر هیچ اختیاری را حداقل در این امر ندارد.حال ما باید این را بررسی کنیم که آیا دختر هیچ گونه حقی در انتخاب همسر ندارد؟صحبه حلبی از امام صادق(ع)نقل می‌کند((‌در مورد دختری که پدرش وی را ازدواج داده بدون اینکه راضی باشد فرمودند با وجود پدر وی اختیاری ندارد اگر او را ازدواج دادند نکاح صحیح است هر چند که وی از این امر کراهت داشته باشد))^[۱۸]

 

در این مورد برخی چنین اظهار کرده‌اند که اولا: سیاق خبر ‌و قرائن کلام این چنین فهمیده می شود که همانا قول سائل که گفته دختر راضی از این نباشد وفرمایش امام صادق(ع )فرموده اند اگر چه کراهت داشته باشد ظاهر در بلوغ می‌باشد در هنگام تزویج چون در غیر این صورترضا اعتباری ندارد ومی توانیم عدم رضا وکراهت را به بعد از بلوغ حمل کنیم در این مورد روای نیز می‌گوید شنیدم از امام صادق(ع)که فرمودند:

 

((به جز پدر کسی نمی تواند نکاح را از بین ببرد))^[۱۹]

 

همچنین روایتی دیگر در این زمینه نقل شده که این احادیث بدان معنی می‌باشد که دختران دوشیزه وبکری که دارای پدر می‌باشند نمی تواند بدون اجازه آن ازدواج کنند همان‌ طور که می بینیم ای روایت دلالت بر منع نکاح بدون اذن پدر وجد پدری دارد.

 

احادیثی ذکر گردید ونباید ناگفته بماند فقها در هر جامعه ای که باشند بالاخره عرف آن جامعه تأثیر خودش را بر احکام صادره از سوی این ها می‌گذارد وتاثیر این امر را هیچکس نمی تواند انکار کند.

 

چنان که عرف حاکی از این می‌باشد که دختران بی تجربه وباعاطفه ای که سرتاسر دارای عطوفت پاک واحساساتمخلصانه می‌باشند ونیرنگها ‌و نقشه های مردان هوسباز را هنوز نشناخته اند وگرفتار دام آن نشده اند هرگز نمی توانسته اند از فریب چنین انسانهایی در امان بوده باشند و در اثر محبت،وعشقهای کاذب ودروغین آنان بلا فاصله منفعل گردید ‌و سعادت واقعی ومصالح خویش را بر باد دهند^[۲۰].

 

گفتارسوم: استقلال پدر یاجد پدری در نکاح دختر باکره ازدیدگاه اهل سنت

 

فقهای عامه ولایت را در چند بخش تقسیم می‌کنند همان‌ طور که اینان ولایت را به دو بخش ولایت اجبار ودیگری ولایت اختیار تقسیم می‌کنند.ولایت اجبار بدان معنی است که:یک شخص تنفیذ قول دیگری را در اختیارداشته باشد به عبارت دیگر ولایتی است که فرد می‌تواند مستقلا انشای عقد نماید.ولایت اختیاری بدان معنی است حق ولی در تزویج مولی علیه خود می‌باشد که این باید به رضایت ‌و رغبت وی باشد ولی پدر وجد پدریاستقلال ندارند فقها براین اعتقاد دارند که شرط صحت ازدواج در این است که یک نفر متولی انشا این امر گردد خواه این ولایت بر نفس خود باشد یا بر غیره واگر این نوع ولایت وجود داشته باشد عقد صحیح است واگر نبود عقد به اتفاق فقها باطل است

 

اما در نزد حنفیه این امر متوقف می‌باشد حنفیه به طور کامل فرد بالغ را مستقل در امر ازدواج می دانند شافعیه بین ثیبه بودن یا نبودن تفاوت قائل شده اند معتقدند که اگر بکر باشد ولایت اجباری می‌باشد در این رابطه حنابله نیز هم با شافعیه هم عقیده می‌باشد مالکیه هم ولایت جبر را بر دختر باکره ثابت می دانند ولو اینکه بیش از پنجاه سال حتی بیشتر باشد احادیثی که این عده برای توجیه نظر خود آورده اند ‌به این قرار است که احادیثی از رسول اکرم (ص)نقل می‌کنند ‌به این مضمون که: ((بیوه محق است نسبت به نفس خود از ولی،واز بکر اذن گرفته می شود و اذن وی سکوت می‌باشد)) وحدیث دیگر که ابن عباس نقل شده است که بدین مضمون که ولی را بربیوه کار نیست وبا زن یتیم مشورت می شود که سکوت او به منزله اقرار است این عده معتقدند که مفهوم این دو حدیث آن است که ولی ‌در مورد ازدواج بکراختیار کامل دارد همچنین ‌در مورد ازدواج عایشه که بدون اذن عایشه اورا به نکاح پیامبر درآوردند از این موارددر رویه عملی نبی اکرم (ص)وخلفای راشدین بدین نتیجه رسیده اند که علت اصلی در اجبار دختر بالغ در امر ازدواج همان باکره بودن می‌باشد چه این ها در امر ازدواج ناوارد می‌باشند^[۲۱].

 

به نظر می‌رسد این روایت در تقویت این نظریه نمی تواند کارایی چندانی داشته باشد وحداکثر چیزی که از این روایت برداشت می‌گردد این است که دختر به طور مستقل نمی تواند عقد نکاح واقع سازد احادیثی دیگر در اینرابطه وجود دارد که موید استقلال ولی در نکاح می‌باشد پدر را ولی دختر بالغ در رابطه ازدواج قرار داده است و در این ولایت نیز تابدان جاست که دختر باکره باشد دیگر دلایلی که در این ارتباط آورده اند ‌روایت‌هایی می‌باشد که در این زمینه از بزرگان دین اسلام نقل شده است مانند روایتی که از پیامبر اسلام(ص)نقل می‌کنند.((لا تزویج المرأه المرأه لاتزویج المرأه نفسها فان الزانیه هی التی تزویج نفسها))بدین معنی است که هیچ زنی نباید عقد نکاح زن دیگری را بر عهده بگیرد وهمچنین نباید متولی عقد خود گردد وهمانا زانیه می‌باشد کسی که خودش را به ازدواج دیگری درمی آورد که می توان گفت این روایت به صراحت ازدواج مستقل دخترها را رد می‌کند ولی جای این سوال باقی می ماند که آیاروایت به طور کلی منکر اراده دخترمی باشد؟

 

به نظر چنین برداشتی نمی توان از چنین روایتی داشت این روایت تنها دخترها را از ازدواج کردن بدون اذن ودخالت پدر منع می‌کند ولی هیچ چیز را برای پدر وجد پدری در ازدواج دختر باکره قرار نمی دهد.

 

اخبار دیگری که از نبی اکرم(ص)ذکر می‌کنند این می‌باشد که((لا نکاح لابولی))^[۲۲]

 

که بدین معنا می‌باشد که(( نکاح را بدون ولی نکاح نمی داند)).به عبارتی دیگر عقد نکاح بدون ولی به وجود نمی آید.

 

روایت دیگری که در این ارتباط عایشه ازحضرت محمد نقل می‌کند((ایماامرأه بغیر اذن ولیها فنکاحها باطل، فنکاحها باطل،فنکاحها باطل،فان دخل بها فلما المهربها استحل من فرجها فان اشتجر وافالسلطان ولی من لاولی له))

 

بدین مضمون می‌باشد که:هر زنی بدون اجازه ولی واذن ولی خود واقع نماید نکاحش باطل است، نکاحش باطل است، نکاحش باطل است.واگر دخول کند برای زن مهر ثابت می‌گردد واگر منازعه کردند سلطان ولی کسی است که ولی ندارد.

 

یکی دیگر از دلیلی که علما برای نظر خود می آورند دلیل عقلی می‌باشد وآن بدین مضمون می‌باشد که از ازدواج به دلیل امر مهم واهمیت بیش از حدآن عقد عمر می‌باشد چه فرض بر این است که افراد باید عمری با یکدیگر زندگی کنند و این خود باعث آن می‌گردد که آثار ونتایج زیادی برنکاح مترتب گردد واین خود باعث می شود که مورد وقت فراوان قرار گیرد وتحقق دوباره افراد کاری آسان نیست پدر وجد پدر دخترمی تواند این کارها را باآزادی بیشتر انجام دهند زیرا زن نبوده وعواطف زنانه برآنان حاکم نمی باشد.

 

مبحث دوم: استقلال دختر باکره در نکاح

 

گفتارنخست: استقلال دختر باکره در نکاح ازدیدگاه حقوقی حقوقی

 

1. بی ثباتی اقتصادی

یکی دیگر از زیان های نظام بهره ، عدم تعادل و بی ثباتی اقتصادی است، زیرا در نظام سرمایه داری رشد اقتصادی همواره با نوسانات دوران رونق و رکود اقتصادی مواجه است و یکی از عوامل این بی ثباتی ها نظام بهره است، چون در نظام سرمایه داری تولیدکنندگان هر گاه انتظار بهبود اوضاع اقتصادی و در نتیجه آن سود بیشتر را داشته باشند اقدام به سرمایه گذاری می‌کنند و افزونی سرمایه، موجب به رونق خارج از قاعده و لجام گسیخته می شود. ازسوی دیگر اگر انتظار رکود اقتصادی را داشته باشند با خودداری ازسرمایه گذاری موجب به رکود بیشتر و وخامت اوضاع اقتصادی می‌شوند و مجموع این تغییرات و نوسانات منجر به عدم تعادل و بی ثباتی می‌گردد. آری به موجب نظام بهره است که غول های ثروت می‌توانند با سرمایه گذاری افراطی در یک ‌کشور در حال رشد رونق افسارگسیخته و بی ضابطه ایجاد کنند، و نیز می‌توانند با برداشت سرمایه و تخلیه پول کشوری را دچار رکود بلکه فلج اقتصادی کنند. (گلپایگانی،۱۳۷۲ ،۶۳(

 

1. بی عدالتی درتوزیع درآمد و افزایش اختلاف طبقاتی

در جامعه ای که نظام بهره حاکم است ، گردش چرخ زمان همیشه به نفع سرمایه دار است ، چرا که صاحب سرمایه در هر شرایط برنده است . در نظام بهره سرمایه دار از اقتصاد واقعی جامعه بریده است و با اتصال مداوم به اقتصاد بهره ، پیوسته به ثروت خود می افزاید؛ در نتیجه عامل کار بازنده خواهد بود ،چرا که پیوسته اختلاف پتانسیل درآمد به سود سرمایه و به زیان نیروی کار است و محصول این جریان بی عدالتی آشکار در توزیع درآمدها و نابه سامانی در اقتصاد ملی و در نهایت افزایش اختلاف طبقاتی است که از نظر عقل و شرع محکوم و مردود است.

 

1. محدودیت رفاه به طبقه سرمایه دار

یکی از نتایج نظام بهره این است که گیرندگان بهره ( سرمایه داران) از رفاه بیش از حد برخوردار هستند و دراز موارد در دام اسراف و تبذیرو تضییع اموال یا تکاثر و ثروت اندوزی سیری ناپذیر و عیاشی و لذت طلبی لجام گسیخته گرفتار می‌شوند و از سوی دیگر دهندگان بهره ( عاملان تولید و نیروی کار) با وجود تلاش زیاد و زحمات طاقت فرسایی که متحمل می‌شوند، کمتر به رفاه نسبی دست می‌یابند.) گلپایگانی،۱۳۷۰،۶۵-۶۰(

 

البته به غیر از زیان های اقتصادی ذکر شده، ضررهای دیگری هم وجود دارد از جمله اینکه موجب می شود انسان ها از کار نیک وخدمت به دیگران و تعاونی که به وسیله قرض الحسنه محقق می شود خودداری کنند.)شیرازی، ۱۳۷۰،۲۲۳(

 

پس به طورکلی می توان گفت که حاکمیت نظام بهره از جهتی موجب گردش چرخ زندگی ثروتمندان و ‌دولت‌های‌ بزرگ شده و از جهت دیگرسبب فقر طبقات ضعیف و دولت های کوچک گشته است.

 

۲-۸ بانکداری اسلامی

 

ایده بانکداری اسلامی نخستین بار در دهه ۱۹۵۰ مطرح شد. نخستین بانک سرمایه گذاری اسلامی در دهه ۱۹۶۰ در مالزی و مصر شکل گرفت و بعد از آن در سال ۱۹۷۴ بانک اسلامی دبی و … پدید آمد. در ضمن بانکداری بدون ربا در ایران در سال ۱۳۶۲ مورد تصویب مجلس قرار گرفت.

 

بانکداری و تأمین مالی اسلامی، پدیده به نسبت جدیدی است که فقط به چند دهه گذشته باز می‌گردد؛ با وجود این، در همین مدت کوتاه، این صنعت به رشد سالانه‌ای بیش از ۱۰ درصد رسیده است. صنعت بانکداری اسلامی در سطح جهان مطرح شده است.

 

تقاضای رو به رشد مصرف‌کنندگان برای مؤسساتی که منطبق با شرع عمل می‌کنند، سبب شده است بانک‌های متعارف، ساختار خود را به طور کامل ‌بر اساس پیروی از قوانین مالی اسلامی پایه‌ریزی کنند. تجلی این اقدام روبه رشد را در بانک‌هایی مانند بانک تجاری بین‌المللی NCB و بانک الجزیره عربستان سعودی و اکنون نیز در بانک بین‌المللی شریعت در امّارات متحده عربی می‌توان مشاهده کرد.

 

اگر چه تجربه‌ بانک های اسلامی(با همه‌ محدودیت ها و مشکلات) حاکی از آن است که بعضی از این بانک ها در زمینه‌ی توسعه‌ اقتصادی از سایر بانک ها مؤثر تر بوده اند اما اقتضای وجودی بانک های اسلامی در زمینه توسعه، تلاش بیشتری را طلب می‌کند. این تلاش نه فقط برای برداشتن موانع ، بلکه برای تحول و تکامل ابزار و وسایل مورد استفاده در بهره برداری از منابع مالی ضروری است.

 

تـعریف بانـک اسـلامی

 

بانکداری اسلامی: همان اهداف بانکداری متداول را دنبال می‌کند با این تفاوت که ادعا می شود که عملیات بانکی این بانک‌ها بر اساس فقه معاملات اسلامی صورت می‌گیرد(نجم آبادی ۱۳۷۹)

 

۲-۹ مهندسی و ابزارهای مالی اسلامی

 

در مدیریت مالی سه رکن اصلی ابزارهای مالی، بازارهای مالی و مؤسسات مالی اجزای تشکیل دهنده نظام مالی به حساب می‌آیند که وظیفه نقل و انتقال وجوه مازاد در جامعه را به جاهایی که کمبود منابع مالی وجود دارد به عهده دارند. اگر ارگان فوق به درستی در جامعه شکل گیرد شاهد شکوفایی اقتصاد کشور خواهیم بود. برای دستیابی به اهداف کلان اقتصادی ناگزیر باید نظام مالی کشور به سمت یک نظام مالی پیشرفته و تکامل یافته حرکت کند.

 

مهمترین نقش بازارهای مالی در نظام مالی کشور، تخصیص بهینه منابع مالی، کاهش هزینه های معاملات، سرعت بخشیدن به معاملات، افزایش توان نقد شوندگی دارایی‌ها، تسهیل فرایند تأمین منابع مالی برای بنگاه های اقتصادی، ارزش گذاری منصفانه دارایی‌های بنگاه های اقتصادی، ‌بر اساس مکانیسم عرضه و تقاضا، شفاف سازی اطلاعات، و نظارت بر عملکرد بنگاه های اقتصادی است.(رجایی،۱۳۸۵)

 

۲-۹-۱ اصول زیربنایی سیستم مالی اسلامی

 

اصول زیربنایی سیستم مالی اسلامی عبارتند از: ممنوعیت ها،مشارکت در ریسک،پول به عنوان سرمایه بالقوه، حرمت قراردادها و فعالیت های منطبق با شریعت. و طبق اقتصاد اسلامی،نمونه هایی که بر مبنای هر یک از موارد زیر هستند،ممنوع می‌باشند: ( ابراهیمی،هاشمی،۱۳۸۱،۷۸)

 

بازده حاصل از قرارداد وام(ربا و بهره)،ابهام بیش از حد قراردادها(غرار) ،بازی‌های مبتنی بر شانس و شرط بندی و ارائه خدمات و سرمایه گذاریهای غیراخلاقی.

 

۲-۹-۲ انواع عقود اسلامی

 

‌عقد مالی‌ عقدی‌ است‌ که‌ بین‌ دو طرف‌ ‌در مورد استفاده‌ یا انتقال‌ ملکیتِ‌ یک‌ مال‌ بسته‌ می‌شود و مال‌ هر چیزی‌ است‌ که‌ در بازار ارزش‌ معامله‌ای‌ دارد. به طورکلی عقود اسلامی در سیستم بانکی به چهار گروه تقسیم می‌شوند که عبارتند از (موسویان،فیروزآبادی،۱۳۸۷،۹۹)

 

۲-۹-۲-۱ قرض الحسنه

 

قرض الحسنه ، عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین (قرض دهنده) مقدار معینی از مال خود را به طرف دیگر (قرض گیرنده) تملیک می‌کند که قرض گیرنده مثل و یا در صورت عدم امکان،قیمت آن را به قرض دهنده رد نماید. قرض الحسنه عقدی لازم است و از این رو مقروض نمی تواند قبل از انقضای مدت ،طلب خود را مطالبه نماید. از نظر مدت زمان ، قرارداد قرض الحسنه به طور متوسط از سلف و فروش اقساطی که قراردادهای کوتاه مدت هستند زمان بیشتری می‌برد و از مشارکت مدنی و جعاله که عقود بلندمدت هستند کوتاه تر است.( مجموعه مقالات ‌و سخنرانی های دهمین سمینار بانکداری اسلامی، ۱۳۵)

 

موارد اعطاء (کاربرد)

 

آثار اقتصادی عقد قرض الحسنه

 

مطابق ماده ۱۰۰۵ قانون مدنی « اقامتگاه زن شوهردار همان اقامتگاه شوهر است…». پس اگر محل سکونت زن و شوهری در کرج باشد ولی مرکز مهم امور شوهر و در نتیجه اقامتگاه او در تهران باشد، اقامتگاه قانونی زن نیز به تابعیت از او در تهران است، هر چند که هیچ گونه رفت و آمدی به تهران نداشته باشد.

 

ب) تاثیر در کسب تابعیت

 

به موجب بند ۶ ماده ۹۷ قانون مدنی « هر زن تبعه خارجی که شوهر ایرانی اختیار کند »، تابع ایران محسوب می شود. یعنی نتیجه ریاست شوهر بر خانواده این است که تابعیت او بر زن تحمیل خواهد شد.

 

ج) ولایت بر فرزندان و تربیت آن ها

 

مرد در خانواده از جهت ولایت بر فرزندان، ریاست و سرپرستی امور آن ها را به عهده دارد. البته باید گفت که افرادی که در خانواده تحت ولایت و سرپرستی پدر قرار می گیرند تنها فرزندان صغیر نمی باشد، بلکه مطابق ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی اشخاص غیر رشید و مجانینی که عدم رشد یا جنونشان متصل به صغر بوده نیز در پناه حمایت پدر قرار دارند. لازم به ذکر است که نگاهداری و تربیت فرزندان بر عهده پدر و مادر است، و آن دو باید در این زمینه با یکدیگر همکاری کنند، ولی اداره دارایی فرزندان صغیر و محجور تنها با پدر است و تا زمانی که او زنده است و لیاقت و توانایی اجرای وظایف خود را دارا است مادر هیچ اختیاری در این باب ندارد ( مواد ۱۱۶۸ و ۱۱۸۰ قانون مدنی). پس باید بین دو مفهوم ولایت و حضانت تفاوت گذارد. ولایت بر فرزندان با پدر و شامل اداره دارایی و نمایندگی او در کلیه امور مربوط به اموال و حقوق مالی مولی علیه است (کاتوزیان، ۱۳۸۹: ۱۷۶)؛ ولی حضانت یا نگاهداری طفل با پدر و مادر و در صورت فوت یکی از آن ها به طور مستقل با دیگری است ( ماده ۱۱۷۱ قانون مدنی ).

 

اما در خصوص تربیت فرزندان باید گفت که بی تردید مهمترین بخش از مسولیت والدین نسبت به فرزندان به تربیت آن ها مربوط می شود. برخلاف تدبیر امور مالی و اداره صغیر که به پدر واگذار شده است، قانون‌گذار ‌در مورد مراقبت و تربیت او مادر را در کنار پدر قرار داده و حضانت را حق و تکلیف ابوین معرفی کرده ( ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی ) و ابوین را مکلف کرده که به تربیت طفل اهتمام ورزند ( ماده ۱۱۷۸ قانون مدنی ) و حتی حق تادیب و و تنبیه را برای هر دوی آن ها به رسمیت شناخته است ( ماده ۱۱۷۹ قانون مدنی ).

 

با وجود این باید اذعان داشت که موقعیت ناشی از ولایت پدر و ریاست او بر خانواده ایجاب می‌کند که در صورت اختلاف سلیقه در این زمینه نظر وی به عنوان رییس خانواده، مقدم بر نظر مادر باشد.

 

یکی از نتایج اعطای چنین حقی به پدر، مسولیت خسارات ناشی از نقص تربیت به دیگران است ( کاتوزیان، ۱۳۸۸: ۷۱۱).

 

د) تامین معاش خانواده ( نفقه )

 

اولین و شاید مهمترین وظیفه ای که اسلام بر دوش مرد گذاشته تأمین معاش و مایحتاج زندگی خانواده است، چون مهمترین عامل که موجب بقای خانواده و سلامت آن می‌شود مسئله اقتصاد و مایحتاج زندگی است. در منابع اسلامی چه در قرآن کریم و چه در روایات معصومین تأکیدات خاص بر این امر شده است. خداوند در قرآن کریم در آیه ۳۴ سوره نساء پس آنکه سرپرستی خانواده را به مرد می سپارد می فرماید: «…بما انفقوا من اموالهم»

 

خداوند متعال در این آیه، حقّ ریاست ‌بر خانواده و سرپرستی و تدبیر امور خانواده را به دلیل برتری ‏های طبیعی جنس مرد، به او سپرده است و در مقابل، مرد مکلّف شده است که مخارج و هزینه زندگی مشترک را تأمین نماید.

 

در ذیل آیه بحث های فراوان وجود دارد اما آنچه مربوط به بحث ماست این است که خداوند اولاً مردان را سرپرست و قیم خانواده معرفی می‌کند (الرجال قوامون علی النساء). ثانیاًً مشخصا روی مسئله ی اقتصادی و مخارج زندگی خانواده تأکید می‌کند (بما انفقوا من اموالهم). این نکته گرچه به صورت جمله خبری بیان شده است، ولی چنانچه گفته شده است جمله خبری تأکیدی بیشتر از جمله امری دارد؛ یعنی در این آیه این نکته به صورت جدی نهفته است که مردان باید برای تأمین زندگی خانواده شان تلاش کنند و این یک تکلیف و وظیفه است برگردن مرد. البته این که تأمین نیازمندی خانواده وظیفه مرد است منافات با کار و تلاش سایر اعضای خانواده از جمله زن ندارد، بلکه اولویت تأمین معاش با مرد است و این به خاطر مزیت ها و توانایی‌های مرد است.

 

روایات متعددی ‌در مورد تلاش برای تأمین نیازمندی‌های خانواده وجود دارد از جمله این حدیث معروف است که : « الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله »، این حدیث معروف هم به پیامبر اسلام(ص) نسبت داده شده است و هم به معصومین دیگر ( کلینی، ۱۳۸۸: ۸۸ ). در این حدیث کسی که برای تأمین معاش و مخارج زندگی خانواده اش تلاش می‌کند به مجاهد در راه خدا که جانش را نثار می‌کند تشبیه شده است.

 

بدین وسیله‌، مرد و سرپرست خانواده وظیفه دارد که در برابر زن و فرزندان خود، برای پرداختن هزینه‌ های زندگی و تأمین زندگی آبرومندانه آن ها تلاش و فعالیت نماید. از امام صادق‌ سؤال شد: حق زن بر عهده شوهرش چیست‌؟ فرمود: او را از جهت غذا و خوراک تأمین کند و پوشاک و لباس او را بدهد و اگر از روی غفلت و نادانی خلافی کرد از او درگذرد (کلینی، ۱۳۸۸: ۵۱۳). زن وشوهر باید در اداره خانواده یکدیگر را یاری کنند. ولی چون ریاست این گروه را مرد عهده دار است، قانون‌گذار او را موظف به تامین معاش خانواده می‌داند. این تکلیف شوهر از طریق دادن نفقه انجام می شود که خود این تکلیف از توابع ریاست او بر خانواده است.

 

در خصوص نفقه لازم است در این قسمت به توضیحی مختصر در این خصوص پرداخته شود.

 

نفقه معنای مطلقی دارد که شامل انفاق بر زوجه، اولاد و نزدیکان می‏ شود. در فقه وحقوق اسلامی بر اساس ماهیت و احکام متفاوت، دو نوع نفقه وجود دارد:

 

1. 1. نفقه زوجه: انفاقی که شوهر باید به همسر خود بپردازد.

 

1. نفقه اقارب: انفاقی که شخص در حالت نیازمندی والدین و فرزندان باید هزینه کند.

قانون مدنی بعد از اینکه در ماده ۱۱۰۶ نفقه زن را بر عهده مرد می نهد در ماده ۱۱۰۷ به بیان اجزای نفقه می پردازد و مواردی از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض را از مصادیق نفقه معرفی می‌کند که البته باید گفت این موارد جنبه حصری نداشته و صرفا جنبه تمثیلی دارد. علاوه بر همسر، تامین هزینه زندگی فرزندان نیز بر عهده مرد می‌باشد، نکته ای که در ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی بدان اشاره شده است.

 

گفتار دوم: ریاست مرد و تحدید آزادی های اعضای خانواده