فهرست روابط
رابطه ۱-۳ فرمول محاسبه در معرض قرار گرفتن ۷۰
رابطه۲-۳ فرمول محاسبه حساسیت ۷۰
رابطه ۳-۳ فرمول شاخص آسیب پذیری ۷۳
رابطه ۴-۳ فرمول استاندارد کردن برای رفع اختلاف مقیاس ها ۷۵

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

رابطه ۵-۳ محاسبه شاخص بر اساس وزن های به دست آمده از PCA 75
رابطه ۱-۴ فرمول شاخص سرمایه انسانی ۹۱
رابطه ۲-۴ فرمول شاخص سرمایه طبیعی ۹۴
رابطه ۳-۴ فرمول شاخص سرمایه اجتماعی ۹۸
رابطه ۴-۴ فرمول ساخت شاخص ظرفیت سازگاری ۹۹
رابطه ۵-۴ فرمول شاخص آسیب پذیری ۱۰۰
فصل اول
مقدمه
فصل اول: مقدمه
۱- ۱ مقدمه
خشکسالی، کمبود آب و اثرات آن بر تولیدات کشاورزی و توسعه اقتصادی یکی از نگرانی های عمده جهانی محسوب می شوند و از بزرگترین چالش هایی هستند که توسعه ی کشاورزی کشور در حال و آینده با آن مواجه خواهد بود (امامی بیستگانی و سیادت، ۱۳۸۸؛ لیو و همکاران^[۱]،۲۰۰۸). خشکسالی در چند دهه اخیر یک پدیده شایع و یکی از علل اصلی کاهش تولید بوده است (حیاتی و همکاران^[۲]،۲۰۱۰). همچنین خشکسالی در مقایسه با سایر بلایای طبیعی مانند: سیل، آتشفشان، طوفان و حتی زلزله، بیشترین خسارت را در سال های گذشته در کشور به جا نهاده است و این در حالی است که به دلیل بطئی بودن روند وقوع آن و نمایان شدن تأثیر تخریبی آن پس از مدت زمان نسبتأ طولانی، کمتر مورد توجه و حساسیت برنامه ریزان و سیاستگذاران برای مطالعه، بررسی و نحوه برخورد با آن قرار گرفته است (حیاتی و همکاران،۱۳۸۸ ؛ دهزاد و همکاران،۱۳۸۸؛ وزارت جهاد کشاورزی استان خوزستان، ۱۳۹۰).
خشکسالی طی دوره های مختلف، همه بخش های کشور به خصوص بخش کشاورزی را با خود درگیر ساخته است (تقوایی ابریشمی،۱۳۸۸). معیشت در جامعه وابسته به بخش کشاورزی است و بیش از ۷۵ درصد محصولات کشاورزی در مناطق روستایی تولید می­ شود در حالی که بخش کشاورزی وابسته به آب و هوا می باشد و تنوع آب و هوا به شدت تولید محصول را تحت تأثیر قرار می­دهد. خشکسالی از طریق تأثیرگذاری بر فرآیندهای اجتماعی و اقتصادی و سیاسی جامعه، منجر به آسیب پذیری جامعه می شود و با توجه به اینکه اقتصاد روستایی اتّکای قابل توجهی به فعالیت های کشاورزی دارد، شعاع تأثیر پدیده ی خشکسالی در مناطق روستایی، بیش از نقاط دیگر بوده است. اثرات و پیامدهای خشکسالی معمولأ ابتدا بر کشاورزی، تولید مواد غذایی، منابع آبی و در نتیجه بر زندگی و معیشت کشاورزان که ذی­نفعان کلیدی و تولید کنندگان اصلی محصولات کشاورزی و مواد غذایی هستند ظاهر می شود و به طور مستقیم زندگی و الگوهای معیشت روزانه آن ها را تحت تأثیر قرار­می دهد و منجر به آسیب پذیری خانوارهای کشاورزان و ناپایداری معیشت آنان می گردد (ویلهایت^[۳]، ۱۹۹۳؛ صالح و مختاری،۱۳۸۶؛ زمانی و همکاران،۱۳۸۸؛ پور طاهری و همکاران،۱۳۸۹؛ پیتمن و همکاران^[۴]،۲۰۱۱ ؛ حبیبا و همکاران^[۵]،۲۰۱۲). علی رغم گستردگی و تنوع خسارات و آسیب های ناشی از خشکسالی، ماهیت چند بعدی و پویای آن ها موجب شده که مطالعه آسیب پذیری جوامع و بخش های مختلف نسبت به خشکسالی دشوار باشد درحالی که درک ماهیت آسیب پذیری^[۶]، نقش مهمی در کاهش اثرات و پیامدهای خشکسالی دارد (کشاورز، ۱۳۸۹). تجزیه و تحلیل آسیب پذیری نسبت به خشکسالی در زمینه کشاورزی و امنیت غذایی جهانی، به ویژه با توجه به الگوهای افزایش مخاطرات اقلیمی برای کشورهای مستعد مخاطرات متفاوت در جهان، حیاتی است(جایانتی و همکاران^[۷]،۲۰۱۳). اندرسون و وودرو ^[۸](۱۹۹۸) نیز توسعه پایدار را فرایند کاستن از آسیب پذیری ها و افزایش ظرفیت های محلی تعریف کرده اند (پورطاهری و همکاران، ۱۳۸۹). بنابراین، سنجش آسیب پذیری کشاورزان نسبت به خشکسالی، گامی مهم در پرداختن به موضوع آسیب پذیری نسبت به خشکسالی در کشور است و می تواند به مدیریت خشکسالی کاهش گرا^[۹] منجر شود (گیکن و همکاران^[۱۰]،۲۰۱۲).
۲-۱ بیان مسئله
استان خوزستان یکی از قطب های اصلی فعالیت های کشاورزی کشور محسوب می شود (مینایی و همکاران،۱۳۸۸)، ۸۰ درصد از کل سطح زیر کشت و ۶۲ درصد از تولید غذای اصلی در جهان مربوط به کشت گندم است (مونگی و همکاران،۲۰۱۰). برآوردهای موجود نشان می دهد که نیاز کشور به گندم تا سال ۱۴۰۰ از مرز۲۰ میلیون تن در سال خواهد گذشت (کوچکی و نصیری،۱۳۸۷). گندم عمده ترین محصول زراعی در خوزستان بوده و رتبه دوم کشت این محصول در کشور به خوزستان اختصاص دارد. بر اساس آمار موجود در سال زراعی ۱۳۸۹- ۱۳۸۸ ، از کل اراضی زیر کشت گندم استان خوزستان( ۸۸۹ هزار هکتار)، ۶۰۵ هزار هکتار( ۶۸ درصد) به گندم آبی و ۲۸۴ هزار هکتار(۳۲درصد) به گندم دیم اختصاص دارد. میانگین تولید کل گندم نیز حدود ۱۳۷۳ تن بوده که سهم گندم آبی ۱۲۴۸ تن(۹۱ درصد) و گندم دیم ۱۲۴ هزار تن(۹ درصد) می باشد (گوشه وغالبی،۱۳۹۱ و اداره آمار و فناوری اطلاعات جهاد کشاورزی استان خوزستان،۱۳۹۲).
بر اساس گزارش سازمان ملل در آینده ای نزدیک ۳۱ کشور جهان با کمبود آب مواجه خواهند شد و از ایران نیز به عنوان یکی از بحرانی ترین کشورهای درگیر کمبود آب در آینده نام برده می شود (پور طاهری و همکاران،۱۳۹۲). خشکسالی ها و کم آبی سال های اخیر باعث کاهش منابع آب با کیفیت مطلوب در خوزستان شده است و ناخواسته بهره برداری از منابع آب با کیفیت نامطلوب برای آبیاری گندم را افزایش داده است (گوشه و غالبی،۱۳۹۱) همین امر سبب شده استان خوزستان با داشتن رتبه دوم در تولید گندم در کشورمان، قسمت بزرگی از تولید گندم خود را از دست بدهد (تقوایی ابریشمی، ۱۳۸۸). سطح زیر کشت گندم در کشور ما بسیار بالا است (میران زاده و امام،۱۳۸۸) و تولید آن به ویژه به صورت کشت دیم وابستگی بالایی با مقدار نزولات جوی و برخی از عوامل اقلیمی دارد. در استان خوزستان به علت خشکسالی، کافی نبودن بارندگی و توزیع نامناسب باران در سال های اخیر ، سطوح چشمگیری از گندم زارها، قابل برداشت نبوده و یا عملکرد کمی دارند که میزان تولید کل گندم کشور را تحت تأثیر قرار داده است(تاتاری و همکاران،۱۳۹۰). خشکسالی نه تنها باعث خسارات کشاورزی برای کشاورزان می­ شود بلکه درآمد آن ها، فرصت های شغلی و نهاده ها و سرمایه گذاری آن ها را در بخش کشاورزی کاهش می دهد (حبیبه و همکاران،۲۰۱۲). این خسارات ادامه آسیب پذیری کشاورزان نسبت به خشکسالی را نشان می­دهد (گیکن و همکاران،۲۰۱۲) و کاهش خسارات نیازمند فهم صحیح علل و راه حل های مناسب می باشد که در این زمینه، آسیب پذیری به عنوان تعیین کننده اصلی معرفی می شود (افتخاری و همکاران، ۱۳۸۷).
آسیب پذیری نسبت به خشکسالی حاصل مجموعه ای پیچیده، چندگانه و همبسته از عوامل اجتماعی- اقتصادی است که مطالعه آن را دشوار می کند. درحالی که تبیین آسیب پذیری و عوامل اثرگذار بر آن، عامل کلیدی در کاهش اثر بخش خسارات خشکسالی به شمار می رود (بریکمن^[۱۱]، ۲۰۰۶؛کشاورز، ۱۳۸۹؛ وزارت جهاد کشاورزی، ۱۳۹۰). از این رو ، شناخت میزان آسیب پذیری نسبت به خشکسالی کشاورزان و خانوارهای آنان برای نیل به جامعه ای پایدار ضروری می باشد. با توجه به این­که بررسی آسیب پذیری نسبت به خشکسالی به صورت عادی در سطح محلی اتفاق می­افتد، مطالعات فاجعه باید قادر به تبیین ماهیت آسیب پذیری در سطح محلی و به ویژه در سطح خانوار باشند (لیو و همکاران، ۲۰۰۸؛ کشاورز و همکاران،۱۳۸۹؛ قدیری و افتخاری ،۱۳۹۲). از این رو هدف این پژوهش تبیین آسیب پذیری گندمکاران نسبت به خشکسالی می باشد و تمامی بررسی های آن در سطح خانوار صورت گرفته است و در این راستا سؤالاتی مطرح می شود، میزان در معرض قرار گرفتن خشکسالی گندمکاران چگونه است؟ حساسیت گندمکاران نسبت به خشکسالی چقدر است؟ گندمکاران چه ظرفیتی برای سازگاری با خشکسالی دارند؟ آسیب پذیری گندمکاران نسبت به خشکسالی چه میزان است؟ هر کدام از شاخص های آسیب پذیری تا چه حد آسیب پذیری کشاورزان را تبیین می کند؟ این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش ها است تا آسیب پذیری گندمکاران را نسبت به خشکسالی بسنجد و جامعه مورد مطالعه را به گروه هایی با آسیب پذیری متفاوت طبقه بندی کند به این امید که سیاست ها و برنامه ریزی ها در راستای کاهش آسیب­پذیری گندمکاران نسبت به خشکسالی براساس اصلی ترین مؤلفه های شناسایی شده صورت گیرد.
۳-۱ اهمیت و ضرورت موضوع
تنها در سال ۲۰۰۸ میلادی، ۲۲۰ هزار نفر در سراسر جهان بر اثر بلایای طبیعی جان خود را از دست داده اند. بررسی های آماری بلایای طبیعی، از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۲ نشانگر روند افزاینده بلایا است (وزارت جهاد کشاورزی،۱۳۹۰). کشور ما همواره در معرض بلایای طبیعی، همچون سیل، زلزله وخشکسالی قرار دارد به گونه ای که از ۴۰ بلای اتفاق افتاده در جهان، ۳۱ مورد آن در ایران اتفاق می افتد (زمانی و همکاران،۱۳۸۸). خشکسالی پیچیده ترین، مبهم ترین و مخاطره آمیزترین سانحه طبیعی بوده است که طیف گسترده ای از اقلیم ها و اکو­سیستم ها را تحت تأثیر قرار می دهد و اثر آن بسیار بیشتر از سیل، زلزله و گرد و غبار است، باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد (پورطاهری و همکاران، ۱۳۹۲؛ حیاتی و همکاران،۲۰۱۰؛ حبیبا و همکاران،۲۰۱۲). همچنین بلایای با شروع آهسته، مانند خشکسالی، به طور مداوم منابع کشاورزان را سریع تر از آن که بتوانند آن ها را دوباره بسازند، از بین می برند (حیاتی و همکاران،۲۰۱۲). پدیده­ خشکسالی به شرایطی اطلاق نمی­ شود که میزان بارندگی متوقف شود، بلکه به شرایطی گفته می شود که ریشه ی گیاهان دیگر قادر نباشند آب مورد نیاز خود را از رطوبت خاک جذب کنند(جعفری و همکاران، ۱۳۹۱). خشکسالی دارای انواع مختلفی است که یکی از مهم ترین آن‌ها خشکسالی کشاورزی است و زمانی بوجود می آید که در فاصله بین دو بارندگی ذخیره رطوبتی منطقه ریشه در خاک برای زنده ماندن محصولات کشاورزی و گیاهان طبیعی و مراتع کفایت نکند (تقوایی و همکاران، ۱۳۸۷). همچنین خشکسالی به عنوان یک پدیده نامطمئن و غیر قابل پیش بینی، پدیده ای متناوب و منطقه ای است که با کمبود آب در هوا و خاک بر عملکرد و تولیدات محصولات کشاورزی تأثیر گذاشته و با ایجاد قحطی و گرسنگی بر شرایط اقتصاد معیشتی آسیب های جبران ناپذیری را وارد می­ کند (پورطاهری و همکاران، ۱۳۹۲؛ حیاتی و همکاران،۲۰۱۰). دیگر نتایج خشکسالی شامل؛ کاهش محصول و تلفات دام در سطح وسیع، کمبود آب و مواد غذایی، افزایش بیماری، استرس و دیگر مشکلات اجتماعی، کاهش تولید برق آبی و افزایش فرسایش خاک و وقوع آتش سوزی، مهاجرت های اجباری توده ای به مناطق شهری و کشورهای دیگر و به طور کلی افزایش بدهی ها و کاهش امنیت در سطوح محلی و ملی است (حیاتی و همکاران،۲۰۱۰). در حالی که خشکسالی در مقیاس محلی و تأثیر آن بر چرخه محصول بسیار شایع تر است. در این میان کشاورزی با توجه به وابستگی به آب و به عنوان یکی از بخش های مهم اقتصادی هرکشور، معمولأ اولین بخشی است که در هنگام خشکسالی آسیب می­بیند و همین امر موجب به صدا درآمدن زنگ خطر برای جامعه کشاورزی است که بیشترین تبعات ناشی از خشکسالی را تجربه می کنند و به یک قشر آسیب پذیر تبدیل می­گردند (جوادنیا و مباشری، ۱۳۸۶؛ تقوایی و همکاران، ۱۳۸۷؛ شرفی و زرافشانی،۱۳۸۹). آسیب پذیری جوامع روستایی که ممکن است ناشی از عوامل مختلفی مانند؛ سیل، طوفان، زلزله، آتش سوزی، خشکسالی و غیره باشد یکی از مواردی است که به شدت مورد توجه برنامه ریزان در سراسر جهان می­باشد (خسروی پور، ۱۳۸۹). پیشگیری و کاهش خشکسالی در بهبود توسعه پایدار اجتماعی و اقتصادی نقش مهمی دارد و بدون برنامه ریزی امکان پذیر نمی باشد. یکی از جنبه های مهم برنامه ریزی و کاهش اثرات خشکسالی، سنجش آسیب پذیری است تا از طریق آن بتوان توانایی کشاورزان را برای سازگاری نسبت به این پدیده زیان بار افزایش داد (شرفی و زرافشانی،۱۳۸۹؛ احمدی و همکاران،۱۳۸۹؛ وزارت جهاد کشاورزی،۱۳۹۰ و گیکن و همکاران،۲۰۱۲). آسیب پذیری اغلب از اجزایی تشکیل شده که شامل قرار گرفتن در معرض و حساسیت به تنش های خارجی و ظرفیت سازگاری است. قرار گرفتن در معرض، درجه ای است که یک سیستم استرس های محیطی ، اجتماعی و یا سیاسی را تجربه می کند. حساسیت، درجه ای است که یک سیستم به تغییر شرایط آب و هوایی پاسخ می دهد. ظرفیت سازگاری، توانایی یک سیستم برای تکامل یافتن به منظور انطباق با خطرات زیست محیطی و یا تغییر سیاست ها و گسترش طیف وسیعی از تنوع ها است به طوری که بتوان با آن ها کنار آمد(ادگر،۲۰۰۶). شناسایی آسیب پذیری نسبت به خشکسالی ، گامی مهم در کاهش خسارات خشکسالی و امنیت غذایی و در نتیجه کاهش آسیب پذیری نسبت به خشکسالی در کشور است و برای برنامه ریزی به منظور مدیریت خشکسالی ضروری است (خشنودی فر و همکاران،۲۰۱۲؛ گیکن و همکاران،۲۰۱۲).
۴-۱ محدوده پژوهش
این پژوهش در سال ۱۳۹۳ در شهرستان باوی از توابع استان خوزستان، با موضوع تبیین آسیب پذیری گندمکاران نسبت به خشکسالی صورت گرفت.
۵-۱ اهداف تحقیق
۱-۵-۱ هدف اصلی
هدف کلی این تحقیق تبیین آسیب پذیری ناشی از خشکسالی در سطح خانوارهای گندمکاران شهرستان باوی است.
۲-۵-۱ اهداف اختصاصی

• • تعیین میزان در معرض خشکسالی قرار گرفتن گندمکاران مورد مطالعه؛

• • تعیین میزان حساسیت گندمکاران مورد مطالعه نسبت به خشکسالی؛

• • تعیین ظرفیت سازگاری گندمکاران مورد مطالعه نسبت به خشکسالی؛

• • تعیین میزان آسیب پذیری گندمکاران مورد مطالعه نسبت به خشکسالی؛

• • طبقه بندی گندمکاران بر اساس میزان حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری آنان نسبت به خشکسالی.

۶-۱تعریف واژگان

• • خشکسالی

خشکسالی عبارت است از کاهش معنی دار بارندگی نسبت به شرایط نرمال در یک دوره زمانی طولانی که به کمبود آب برای بخش هایی همچون کشاورزی، جوامع مردمی و محیط زیست منجر می گردد (مرکز ملی کاهش خشکسالی^[۱۲]،۲۰۱۲).

• • در معرض قرار گرفتن

در معرض قرارگرفتن، میزانی است که یک سیستم در معرض تغییرات آب و هوایی قابل توجهی قرار می­گیرد و استرس های محیطی، اجتماعی و یا سیاسی را تجربه می کند. همچنین مربوط به درجه ای از تنش آب و هوا است که ممکن است به صورت تغییرات طولانی مدت در شرایط آب و هوایی و یا به صورت تغییرات در تنوع آب و هوا، از جمله میزان و فراوانی مخاطرات نشان داده شود (IPCC، ۲۰۰۱ ، ادگر^[۱۳]،۲۰۰۶ و درسا و همکاران،۲۰۰۸).

• حساسیت